Του Πρωτ. Γεωργίου Ατσαλάκη
Γεν. Αρχιερατικού Επιτρόπου Ι. Μ. Πέτρας & Χερρονήσου
Τον Ντοστογιέφσκυ απασχολεί το ίδιο πάντα θέμα: Η ύπαρξη του κακού και η ύπαρξη του πόνου. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι και τα δυο οφείλονται, στο μεγαλύτερο και μοναδικό «μυστήριο» του ανθρώπου, που λέγεται «ελευθερία». Το κακό υπάρχει εξαιτίας της ελευθερίας του ανθρώπου. Ο πόνος είναι ο σταυρός της ελευθερίας. Η συνέπεια της ελευθερίας. Ο άνθρωπος υποφέρει γιατί είναι ελεύθερος, αλλά αυτό είναι η ταυτότητα του. Η ελευθερία προϋποθέτει το λογικό στοιχείο στον άνθρωπο. Είναι η πνευματική του υπόσταση, που τη σέβεται με ένα «ακατανόητο» για μας τρόπο ο Θεός. Μ’ αυτή την έννοια, ο Θεός μπορεί να κάνει τα πάντα για τον άνθρωπο – ακόμη και να σταυρωθεί- εκτός από το, «να τον αναγκάσει να τον αγαπήσει». Η αγάπη χωρίς την ελευθερία, είναι τυραννία και μηδενίζει την αξία του ανθρώπου.
Ο Ντοστογιέφκυ δεν δέχεται για κανένα λόγο να θυσιαστεί ο άνθρωπος, για καμιά μελλοντική ευτυχία της ανθρωπότητας. Δεν δικαιώνεται το αίμα « ούτε ενός αθώου παιδιού», για σκοπούς που δήθεν τους «αγιάζουν και τους δικαιώνουν» τα μέσα. Η βία γεννά βία και μίσος και το μίσος - μίσος και εκδίκηση. Γι’ αυτό οι τυραννικές εξουσίες δεν γίνονται αποδεκτές από τον άνθρωπο, όσα χρόνια και να περάσουν. Αυτό βέβαια δεν έχει καμιά σχέση με τον πόλεμο που υπερασπίζεται «τα ιερά και τα όσια» της πατρίδας, ούτε για την επανάσταση που γίνεται εναντίον μιας απάνθρωπης και αλαζονικής εξουσίας.
Αν θέλομε να το καταλάβομε αυτό, μπορούμε να διαβάσομε με πολλή προσοχή το έργο του, «ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής». Εκεί θα δούμε όχι μόνο τις τραγικές συνέπειες της «Ιεράς Εξέτασης» αλλά τη μεγαλύτερη απειλή εναντίον του ανθρώπου, κάθε μορφής τυραννικής εξουσίας, θρησκευτικής, πολιτικής, κομματικής, ιδεολογικής. Στους «Αδερφοφάδες» του Καζαντζάκη, ακούμε μια προσταγή, που μας θυμίζει τον Ντοστογιέφσκυ: «Ήθελε νάναι ελεύθερος: Σκοτώστε τον!»
Στους «Αδελφούς Καραμάζωφ», το τελευταίο έργο του Ντοστογιέφσκυ, μπορούμε να δούμε ένα διάλογο του άθεου Ιβάν με το Διάβολο και καθένας μας θα κρίνει, τη σχέση που έχει αυτό με την σημερινή πραγματικότητα, με το θέμα του πόνου και της ελευθερίας και θα καταλάβει γιατί ο Ντοστογιέφσκυ ήταν και παραμένει, μεγάλος «κοινωνικός προφήτης».
Λέει ο Διάβολος στον Ιβάν: «Εκεί πέρα ζούνε καινούργιοι άνθρωποι. Θέλουν να καταστρέψουν τα πάντα και να ξαναγυρίσουν στην ανθρωποφαγία. Οι ανόητοι. Γιατί δεν ρώτησαν εμένα; Δεν είναι ανάγκη να καταστρέψουν τίποτα. Φτάνει μόνο να βγάλουν την ιδέα του Θεού, από το μυαλό των ανθρώπων. Από κει πρέπει να αρχίσουν. Όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα προχωρήσει στον αθεϊσμό, θα εξαφανιστεί από μόνη της η παλιά αντίληψη του κόσμου και ιδίως η παλιά ηθική, χωρίς να χρειαστεί η ανθρωποφαγία».
«Θα ενωθούν οι άνθρωποι», συνεχίζει ο Διάβολος, «για να αντλήσουν από τη ζωή όλες τις δυνατές απολαύσεις, αλλά μόνο σε τούτον εδώ τον κόσμο. Το ανθρώπινο μυαλό θα υψωθεί σε τιτανικό εγωισμό και θα θεοποιηθεί η ανθρωπότητα. Ο άνθρωπος θα ξέρει πως είναι θνητός, χωρίς ελπίδα ανάστασης και θα δέχεται το θάνατο με καρτερία και γαλήνια περηφάνια, σαν θεός. Από περηφάνια δεν θα διαμαρτύρεται για τη συντομία της ζωής και θα αγαπά τους συνανθρώπους του. Η αγάπη δεν θα παρέχει πια παρά σύντομες μονάχα απολαύσεις αλλά η ίδια η αίσθηση της συντομίας της, θα κάνει την ένταση της πιο δυνατή».
«Τότε ο κάθε άνθρωπος θα είναι ελεύθερος να κανονίζει τη ζωή του όπως του αρέσει, σύμφωνα με τις καινούργιες αρχές. Τα πάντα θα επιτρέπονται για τον άνθρωπο. Ο καινούργιος άνθρωπος θα είναι ελεύθερος να γίνει Θεός, έστω κι αν πρόκειται να ζήσει ολομόναχος στον κόσμο. Θα μπορεί πια να παραβαίνει με ελαφρά καρδιά, όλους τους κανόνες της παλιάς ηθικής, που είχανε υποτάξει τον άνθρωπο. Για το Θεό, δεν υπάρχει νόμος. Τίποτα πια δεν θα έχει σημασία. Τα πάντα θα επιτρέπονται».
Ο Ντοστογιέφσκυ, σύμφωνα με τον Μιχάλη Μακράκη, πιστεύει στην λυτρωτική και αναγεννητική δύναμη του πόνου. Του πόνου που εξαγίασε με τη σταύρωση του ο Χριστός. Τα λόγια του Μίτια, που καταδικάζεται σε εξορία στη Σιβηρία, εκφράζουν την πίστη του αυτή: «Θέλω να υποφέρω για να εξιλεωθώ με τον πόνο. Θα είμαστε στη Σιβηρία αλυσοδεμένοι, στερημένοι από την ελευθερία, αλλά μέσα στο μεγάλο μας πόνο, θ’ αναστηθούμε στη χαρά, που χωρίς αυτή δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος ούτε και να υπάρξει Θεός. Γιατί ο Θεός είναι που δίνει τη χαρά».
Ο πόνος για τον Ντοστογιέφσκυ οδηγεί στη μετάνοια δηλ. στην Ανάσταση, στη νέα «εν Χριστώ» ζωή. Τα λόγια του στον Ηλίθιο εκφράζουν αυτή την αλήθεια: «Σαν τη χαρά της Μάνας που πρωτοβλέπει το μωρό της να χαμογελά, έτσι ακριβώς είναι και η χαρά του Θεού, κάθε φορά που βλέπει ένα αμαρτωλό να κάνει την προσευχή του, μ’ όλη του την καρδιά».
